Çumra, tarihi Çatalhöyük ile başlayan bir geçmişe sahip bir yerleşim yeridir. İlçe olması 26 Haziran 1926 tarihidir. Bu yıl Çumra’nın ilçe oluşunun 99. yılıdır. Bu günkü Çumra ilçe merkezinin İskeleye, yani tren istasyonunun bulunduğu yere taşınmasından sonra gelişmiş ve büyümüştür. Geçmişte Çumra diye bilinen yer günümüzde adı İçeriçumra olan yerleşim yeridir.
Çumra, İç Anadolu’nun güneyinde, Türkiye’nin en büyük kapalı havzası olan Konya-Çumra havzası, Konya ili sınırları içerisinde yer almaktadır. Konya’nın güney doğusunda Konya-Karaman kara yolu ve demiryolu üzerindeki arazide kurulmuştur. Tarihteki sınırları ile bugünkü sınırları arasında farklılıklar vardır. Çumra ovası %50’si düz ve düze yakın ve %17’si hafif eğimli bir yayvan araziye sahip olan geniş bir birikinti yelpazesidir. Konya- Çumra havzasının denizden yüksekliği merkezde 1013 metre olup orta kesimlerinde 1000 metrenin biraz altında, kenar kesimlerde 1000 metreyi biraz geçmekte ve ovayı sınırlandıran Toros dağlarının yüksekliği ise 3000 metreye ulaşmaktadır.
Çumra, idari olarak Hatunsaray nahiyesine bağlı iken 1909 tarihinde merkez Nahiye olmuştur. Alibeyhüyüğü kariyesi Bozkır kazası Dinek nahiyesine bağlı iken 16 Mart 1335/M.1913 yılında Çumra’ya bağlanmıştır. Bu konu ile ilgili daha fazla bilgi ve vesikalara 3. Çumra Sempozyumu kitabında Prof. Dr. Cemal Güven Tebliği’nden ulaşabilirsiniz.
Çumra’nın Kaza Olma Talebi; 1909 yılında nahiye olan Çumra için 9 yıl sonra 1918 yılında vilayetçe karar alınarak ilçe olması da idareden talep edilmiştir. Teşkil Olunacak olan Konya’ya Tabi Çumra’nın İhtiva Edeceği Hudud ve Sahayı Gösterir Harita yapılarak Milâdi 8 Eylül 1918 tarihinde Konya Vilâyeti Meclisi Umumi Encümeni Kalemince Dahiliye Nezaret-i Celilesine arz edilmiş ancak o yıllardaki bu talep Osmanlı’nın içerisinde bulunduğu şartlar nedeniyle ilçe olması onaylanmamıştır. 1900’lü yılların ilk çeyreğinde yapılan tren yolu ve sulama kanalları yatırımları Çumra’yı cazibe merkezi olmasını sürdürmüştür. Tren yolu ve Çumra Sulama projesi yapılırken Almanların yaptıkları Avrupa tarz-ı mimarisinde istasyon civarında ev inşa edilerek bir mahalle teşkil olunmuştur.
Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Paşa’nın Çumra Ziyareti; Çumra’nın ilçe oluşu ve M. Kemal Paşa’nın Çumra ziyaretleri ve ilçe oluşu ile ilgili bazı kurum Web sayfalarında da yanlış bilgiler yer almaktadır. Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Paşa Tarsus’ta çiftlik kurulacak araziye bakmak, Taşucu’nda bulunan ve bir yıl önce de Dörtyol’da satın aldığı çiftliklerini görmek üzere 8 Mayıs 1926 günü Ankara’dan trenle hareket ederek 10 gün süren bir yurt gezisi yapmıştır. Mustafa Kemal Paşanın bu gezisi Adana’ya beşinci ziyareti ve Konya’ya sekizinci ziyaretidir. Mustafa Kemal Paşa, 8 Mayıs akşamı 22.30 sularında trenle Konya’ya ulaşmışlar ve bir saat durduktan sonra ayrılmışlardır. Gezi süresince Tarsus, Mersin, Silifke, Tekir, tekrar Mersin, Adana, Dörtyol’u gezmiştir. Bu bilgilere göre bazı web sayfalarında yazıldığı gibi Mustafa Kemal Paşa Adana’ya giderken Çumra’da durmamıştır.
Kaynaklara göre bilgi şöye; Mustafa Kemal Paşa Ankara’ya dönüşünde Dörtyol’dan trenle Konya’ya hareket etmişlerdi. Maiyetlerinde Cumhurbaşkanlığı Başkâtibi Tevfik [Bıyıklıoğlu], Başyaver Rüsuhi [Savaşçı] ve yaver Muzaffer [Kılıç] Beyler de vardı. Konya’dan önce 18 Mayıs 1926 Salı günü Çumra istasyonunda karşılanmışlar ve mola sırasında yakın bölgedeki sulama tesislerinde incelemelerde bulunmuşlardı. Bununla ilgili diğer bir haber İkdam Gazetesi’nde şöyle yer almıştır; “Gazi Hazretleri - Konya’ya Vasıl Oldular Konya Reis-i Cumhur Hazretleri Çumra İstasyonu’nda Ordu Müfettişi Fahreddin, Kumandan Vekili Naci Paşalarla Veli İzzet, Halk Fırkası Müfettişi İsmail Hakkı, Belediye Reisi Kazım beyler tarafından Nahiye halkının samimi tezahüratı arasında istikbâl edilmişlerdir. Gazi Paşa Hazretleri burada yirmi dakika kadar tevakkufla (Çumra’da kaldığı sürede) iska sahasındaki Postalcık Barajını ziyaret ederek bendin kapaklarını açtırıp kapatmışlar, tetkikatta bulunmuşlardır. Orada Karkın, Çumra ve Küçükköy çiftçileriyle de görüşen Mustafa Kemal Paşa ayrıca Rakım Çumralı tarafından verilen malumatı dinlemiştir (Önder, 1989). İska [sulama, su verme] ameliyesiyle [uygulamasıyla] mezrûât [ziraî mahsulat] hakkında tetkikatta bulunduktan sonra trene râkib olmuşlardır [binmişlerdir]. Müşarünileyh Hazretleri on sekizi elli geçe Konya’ya teşrif buyurmuşlardır” denilmektedir.
Mustafa Kemal Paşa’nın Konya’ya giderken 18 Mayıs 1926 Salı günü Çumra istasyonunda karşılanışı ve kısa bir müddet duraklama sırasında yaptığı incelemeler Babalık gazetesinde de benzer haber yer almıştır (Kayseri, 1981).
Pek çok kaynakta ve resmî web sayfalarında M. Kemal Paşa’nın Çumra’yı görünce “Bu şirin beldeyi geliştirmek, buraya önem vermek lazımdır. Çumra ilçe olmaya layıktır” diyerek verdiği emir üzerine Çumra’nın ilçe yapıldığı nakledilmektedir. Bu şekilde izahatın tarih itibariyle kanunun hazırlanışı, meclise sunulması tarihlerine bakıldığında yanlış olduğu anlaşılmaktadır. Mustafa Kemal Paşa’nın Çumra’ya gelişinden önce Çumra’nın ilçe olmasını sağlayan kanun tasarısı hazırlanıp (6 Mayıs 1926) Başvekil Mustafa İsmet İnönü tarafından TBMM’ye (13 Mayıs 1926) verilmiştir. Çumra’nın ilçe olacağı gazete haberlerinde yer almamakla birlikte Cumhurbaşkanının Çumra’nın ilçe olacağı hususunda bilgisi olduğundan ve buna da layık olduğunu ifade etmiş olduğu, bu güzel beldenin bir bahar günü bölgenin en güzel ve yeşil olduğu dönemde incelemeler yaptığı gün bölgenin gelişmesine önem verilmesinin gerekli olduğunu karşılayıcılara söylemiş olduğu tahmin edilmektedir (Güven, 2023).
Çumra’nın İlçe Oluşu Ve İlçe Yapan Kanun: Çumra 1909 yılında nahiye olduktan sonra, 1918 yılında Konya vilayetince ilçe olması için I. Dünya Harbi’nin son haftalarında Çumra’nın kaza olması Konya Vilâyeti Meclisi Umumi Encümeni’nce kararlaştırılmış ve alınan bu karar 8 Eylül 1918 tarihinde idarenin onayına sunulmuştur. Ancak Çumra’nın ilçe olma talebi ülkenin içerisinde bulunduğu savaş şartları nedeniyle bu tarihte idarece uygun görülmemiş, akim kalmıştır. Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Paşa’nın Çumra ziyaretleri ve Çumra’nın ilçe olma süreci, tarihî açıdan büyük önem taşır ve bu sürecin doğru bilgilere dayandırılması gerekir. Bazı resmi ve özel kurumların web sitesi sayfalarında doğru bilgilere yer verilmesi arzu edilmektedir. 2023 yılında Çumra’da yapılmış olan 3. Çumra Sempozyumunda Prof. Dr. Cemal Güven tarafından sunulmuş olan “XX. Yüzyılın İlk Yarısında Çumra (Çumra’nın İlçe Oluş Süreci) isimli tebliğindeki bilgiler, bu tarihî olayların kesin kronolojisini ve süreçlerini ortaya koymaktadır.
Çumra, Resmî Gazete ’de 31.05.1926 tarihinde ilan edilen 877 Sayılı Teşkîlât-ı Mülkiyye Kânûnu ile 26.06.1926 tarihinden itibaren Çumra Türkiye idari yapısında ilçe statüsüne geçmiştir. İlçe olan yer bugünkü İçeriçumra olarak bilinen nahiyedir. Çumra nahiyesi Teşkîlât-ı Mülkiyye Kânûnu ile kaza yapılmıştır. Teşkilâtı mülkiye hakkında Dâhiliye Vekâletince tanzim edilen ve İcra Vekilleri Heyeti’nin 6 Mayıs 1926 tarihli içtimaında görüşülerek TBMM’ne arzı tasvip olunan kanun lâyihasiyle (tasarısıyla) “esbab-ı mucibe mazbatasının” (gerekçeli tutanağın) tasdikli sureti ve 13 Mayıs 1926 tarihinde kanun tasarısı ekleri Başvekil İsmet [İnönü] imzasıyla TBMM Başkanlığı’na gönderilmiştir. Kanun Tasarısı Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde ilk olarak 29-30 Mayıs 1926 tarihinde görüşülmüş ve Çumra’nın da ilçe olmasını da sağlayan Kanun TBMM’nde 30 Mayıs 1926’da kabul edilmiştir.
877 sayılı bu kanun 404 sayılı Resmî Ceride’de 26 Haziran 1926 tarihinde yayımlanmış olduğundan ve kanun neşri tarihinden muteber olduğu için bu tarihte Çumra, Nahiye olarak ilga edilmiş Kaza olarak yeniden kurulmuştur (Güven, 2023). Nahiyeliği ilga olan (kaldırılan) yerleşim yeri bu günkü İçeriçumra’dır. Çumra, “Vilayet İdaresi Kanunu’nda Türkiye Cumhuriyeti’nin idari taksimattaki yerini almış ve bu yasayla ilçe statüsüne kavuşmuş olan Çumra’ya, Akviran ve Dinek nahiyeleri bağlanmıştır (Akandere, 2016). Çumra ilçesi yapılan ve ilçe merkezinin iskeleye taşınıncaya kadar kayıtlarda geçen ve nahiyeliği kaldırılan Çumra, bugünkü İçeriçumra’dır. Vilayetçe Rakım Çumralı bu ilçeye belediye başkanı olarak atanmıştır.
Türkiye idari yapısında nahiyelikten 26.06.1926 tarihinden itibaren ilçe statüsüne geçmiş olan Çumra’da ilçe merkezinin eski yerinde kalması için çaba gösterenler olmuş, ancak 25 Ağustos 1926 tarihli bir Arşiv Belgesinden anlaşıldığına göre Konya Vilâyeti’nde yeni teşkil olunan Çumra Kazası merkezinin Çumra İstasyonu’nda tesisine karşı Çumra Belediye Reisiyle bazı arkadaşları tarafından mezkûr merkezin nefs-i Çumra’da (Çumra’nın içi/ İçeriçumra) tesisi talebini içeren Başvekâlet-i Celilelerine gönderilen telgrafname üzerine Çumra Kazası merkezinin istasyonda tesisi gerek taksimat-ı mülkiye merkez heyetinin ve gerek Konya Vilayetinim tasvibiyle icra kılınmış ve idari merkezlerin tren güzergâhlarında bulunmalarındaki iktisadî ve idarî faydalar aşikâr olduğu bildirilmiştir.
Buradan da anlaşılacağı üzere Çumra kaza olduktan sonra, idari merkezinin eskiden olduğu (İçeriçumra’da) kalması için uğraşılmış ancak uygun görülmemiştir (Güven, 2023). Çumra adıyla Konya ilinde eski bir yerleşim yeri olan İçeriçumra bir süre Çumra ilçe merkezi olarak görev yapmıştır.
İlçe kurulduğu ve merkezin bu günkü Çumra’ya taşındığı tarihlerde Çumra iki kısma ayrılmaktadır. Biri demiryolu üzerindeki İskele (istasyonun olduğu yer), diğeri bunun 8-10 km batısındaki bu günkü İçeriçumra’dır. Böylece Çumra ismi iki ayrı yerleşim yerinde olamayacağı için eski Çumra “İç Mahalle” ve ilçe merkezinin taşındığı iskele de Çumra adını almıştır. O yıllarda ulaşımın ağırlıklı olarak trenle yapılması nedeniyle Tren istasyonunun Çumra’da bulunması, sulama teşkilatının Konya ovasına hâkim olması, bu teşkilatta çalışan kişilerden büyük bir kısmının lojmanda oturması, Çumra’yı yerleşim merkezi haline getirmiştir. Çumra’nın ismi mahallinde tren yolu yapıldıktan sonra ‘iskele’ olarak bilinen o zaman “istasyon” veya “iskele” denilen bugünkü Çumra’da istasyon binası, DSİ yapıları ve birkaç ev vardı. Yukarıda belirtildiği gibi, Başvekâletinde burayı uygun görmesi üzerine belediye başkanı Rakım Çumralı bugünkü İçeriçumra’daki belediyenin eşya ve evraklarını toplayıp Çumra’da tren istasyonundaki bir binaya getirmiştir. Böylece ilçe merkezi idari olarak yeni yerleşim yeri olan İskeleye (Çumra’ya) taşınmıştır. İlçe merkezi belediye teşkilatının 1927 yılı ortalarına kadar İçeriçumra’da daha sonra belediye ve kaymakamlık ve istasyon kısmındadır (Semiz 2001). İlçe olduktan sonra bazı söylenene göre altı ay, Kınalı (1998)’ya göre ilçe yaklaşık 1,5 yıl kadar bugünkü İçeriçumra’dan yönetilmiş ve daha sonra bugünkü Çumra’ya taşınmıştır. Taşınma nedeni de; Çumra Kazası merkezinin Çumra istasyonunda tesis edilmesinin ulaşım ve ekonomik gelişme açısından uygun olacağı dikkate alınmasının idarece bugünkü Çumra’da olması uygun görülmesidir. Aynı anda iki Çumra isimli yerleşim yeri olmayacağı için tren yolundaki “iskele; istasyon” Çumra adını almış, tren yoluna göre içeride kalan eski yerleşim yeri bugünkü İçeriçumra “İç Mahalle” adını almıştır.
Çumra ilçe olduktan sonra 30 yıl kadar belediye başkanı, muhtar ve meclis üyelerinin çoğunluğu İçeriçumra’lıdır. 1927 yılında bu günkü İçeriçumra’nın nüfusu 3510 kişi iken Çumra ilçe merkezinin nüfusu 2579 kişidir. Çumra ilçe olduktan sonra idari, nüfus ve diğer yönlerden önemli değişiklikler kaydetmiştir. O yıllarda yurt dışından getirilen muhacirlerin kabulü ve görevi gereği Çumra’ya gelen memurların merkezde yerleşmesi ve tren yolu ulaşımının da Çumra ve yöresinin ekonomik gelişmesine ve nüfusunun artmasına büyük katkısı olmuştur.
İlçe oluşunun 99.yılını kutlamakta olan Çumra ilçe merkezi olması, verimli topraklarında tarımın gelişmesi, Çumra Şeker fabrikası ve Çumra Organize Sanayi Bölgesindeki fabrikaların yapılması ile büyümesini sürdürmektedir.