Geçmişten gelen birikimle Anadolu’da halı kültürünün önemli bir yer bulunuyor. Bu kapsamda özellikle Anadolu’nun el dokuma halıları, uluslararası alanda önemli bir yer tutuyor. Bugün olduğu gibi Osmanlı döneminde de özellikle saray ve köşk gibi yerlerde halılara önem verilmiş, özel ve kaliteli dokuma halılar kullanıldığı biliniyor. Bu konuda da 1843 yılında İzmit Körfezi’nin Hereke bölgesinde kurulan Hereke Halı ve İpekli Dokuma Fabrikası önemli bir yere sahip. Kurulduğu günden buyana aynı kalite ve işçilikle yoluna devam eden fabrika, 1897 yılında Yıldız Şale Köşkü yün halısını, 195 yılında Lahey Adalet Divanı’na dokunan yün halı, 2017 yılında TBMM Meclis Başkanlığına dokunan yün halı, 2019 yılında dokunan Cumhurbaşkanlığı Külliyesi için dokunan yün halı gibi önemli halılar, Hereke Halı ve İpekli Dokuma Fabrikası’na ait. Hereke Halı ve İpekli Dokuma Fabrikası’ndaki Fabrika Müdürü Avşar Yılmaz, fabrikayla ilgili önemli bilgiler aktarıyor.
Avşar Yılmaz Kimdir? Kısaca hayat hikâyenizden bahsedebilir misiniz?
1974 İstanbul doğumluyum. İlk; orta ve lise eğitimimi İstanbul’da, lisans ve yüksek lisans eğitimlerimi ise A.B.D’de tamamladım. Özel sektörde yurtdışında ve Türkiye’de çeşitli görevlerde bulunduktan sonra 2011 yılında Başbakan Müşaviri olarak devlet memurluğuna geçiş yaptım. Hereke Halı ve İpekli Dokuma Fabrikası’ndaki Fabrika Müdürü görevime ise 2019 yılndan beri devam etmekteyim.
Hereke Halı ve İpekli Dokuma Fabrikası'nın tarihçesi hakkında bize biraz bilgi verebilir misiniz?
İzmit Körfezi’nin kuzey kıyısındaki Hereke beldesinde, 1843 yılında kurulan fabrika, 1845’te yeni yapılmakta olan sarayların döşemelik ve perdelik ihtiyacını karşılamak üzere “Hereke Fabrika-i Hümayunu” adıyla üretime geçmiştir. Osmanlı Devleti’nin o tarihe kadar ipekli dokuma alanında kurduğu en kapsamlı fabrika olan Hereke Fabrikası için Fransa’dan jakar tezgâhları ve tasarımcılar getirilerek üretim başlatılmıştır. Sultan II. Abdülhamid döneminde saraylar için ipekli döşemelik ve perdelik üreten Hereke Fabrikası’na halı dokuma birimleri eklenmiş ve böylece dünyaca tanınan Hereke halıcılığının temelleri atılmıştır. O dönemde Dolmabahçe Sarayı içinde de Hereke Dokumahanesi adıyla bilinen ve fabrikaya bağlı olarak çalışan bir dokuma atölyesi bulunduğu bilinmektedir.
Hereke Fabrikası’nın en seçkin ürünleri, Osmanlı sanayisinin bir vitrini niteliğindeki saray, köşk ve kasırların dekorasyonunda kullanıldığı gibi yabancı hanedan mensuplarına verilen hediyeler yoluyla Avrupa saraylarında da kendilerine yer bulmuştur. Fabrikanın yanında bulunan ahşap köşk, Kaiser II. Wilhelm’in ziyareti için Yıldız Sarayı’nda hazırlanmış prefabrik bir yapıdır. Deniz ve kara tarafına açılan salonlarıyla köşk, müze-köşk olarak ziyarete açıktır.
Fabrikanın ürettiği halı ve ipekli dokuma ürünleri hakkında bize detaylı bir şekilde anlatabilir misiniz?
Perdelik ve döşemelik kumaşlarımız %100 ipek ipliğinden olup kumaş teknik özelliklerine göre 2200-3500 tel (atkı) olarak dokunmaktadır.
Halılarımız, ipek ve yün olarak üretilmektedir. İpek halıların çözgü, ilme ve döke (atkı) ipliklerinin tamamı 1. Sınıf ipek ipliğinden oluşmaktadır. İpek Halılarımızın kalitesi 100*100 olup m² ‘ye 1.000.000 düğüm atılmaktadır. Yün halılarımızın ilme ipliği yün, çözgü ve döke iplikleri mukavemeti daha yüksek olduğu için pamuk iplikten oluşmaktadır. İlmeliklerde kullanılan yünler 1. Sınıf kalitede ve sadece koyun yünlerinden elde edilmektedir. Yün halılarımızın kalitesi 60 * 60 olup m² ’ye 360.000 düğüm atılmaktadır.
Halılarımızda kullanılan desenlerde Hereke’ye özgü tasarlanmış floral bir desen üslubu kullanılırken ipekli kumaş desenlerimizde Avrupa etkisi sıkça görülmektedir.
Hereke Halı ve İpekli Dokuma Fabrikası'nın tarihi boyunca neler değişti?
Kurulduğu tarihten itibaren dokuma ve malzeme kalitesi muhafaza edilerek üretime devam edilmektedir. Tarihi halı ve ipekli kumaş desenlerinin gelecek nesillere aktarılması için dijital arşiv oluşturma çalışmaları yapılmaktadır.
Hereke Halı ve İpekli Dokuma Fabrikası'nın üretim süreci nasıl işliyor? Hangi malzemeler kullanılıyor ve nasıl bir işçilik gerekiyor?
İpekli Kumaş Dokuma, ipliklerinin boyanmasıyla başlar. İpliklerin bobinlere sarılıp geleneksel yöntemlerle tarihi arşiv desenleri ve teknik özelliklerine göre dokumaya hazırlanmasının ardından tezgâha aktarılır. Tezgâhlarda dokumanın gerçekleşmesi için tahar işlemleri olarak adlandırılan bir hazırlık aşamasından geçer ve numune üretmek için tezgâh dokumacı tarafından çalıştırılmaya başlar. Numune üretimi aynı zamanda tezgâhın parçalarının kontrolünün de sağlanmasına imkân verir. Son ayarlamaların yapılmasının ardından üretim başlar. Dokuması biten kumaşlar tezgâhlardan çıkartılır, temizlik(atık ipeklerin kumaş üzerinden uzaklaştırılması), ütü ve kalite kontrol işleminin ardından sarılarak muhafaza edilir.
Halı üretimi ebat, desen, iplik ve renk seçimi ile başlar. İlk aşamada halının çözgüsü yapılır ve dokumaya hazır hale gelebilmesi için gücü, zincir ve kilim gibi teknik aşamalardan geçer. Halılarımızda kullanılan desenler ise Osmanlı zamanında Saraylarda nakkaşlar tarafından yapılmış özel desenlerdir. Üretimi tamamlanarak muhafaza altına alınan halı ve kumaşlar Milli Saraylara bağlı saray, köşk ve kasırlarda kullanılmak üzere saray ambarına teslim edilir.
Fabrikada kullanılan geleneksel yöntemler ve el işçiliği hakkında bize bilgi verebilir misiniz? Bu yöntemleri modern üretim teknikleriyle nasıl birleştiriyorsunuz?
Fabrika kuruluşundan bu yana geleneksel yöntemlerle başladığı üretim faaliyetlerine aynı kalite ve standartlarda devam etmektedir. Halıda %100 yün, pamuk, ipek ipliği geleneksel halı tezgahları ve el işçiliği ile İpekli kumaşta %100 ipek ipliğinin geleneksel jakarlı kumaş dokuma tezgâhlarının ustaların maharetli elleriyle buluşmasıyla benzersiz eserlere dönüşmektedir.
Halılarımızda, germe halı tezgâhı kullanılmaktadır. Dokumalarımız tamamen el üretimi olup ilmelerimizde Türk Düğümü (Gördes) dediğimiz kapalı düğüm kullanılmaktadır. Bu düğüm çeşiti de halılarımızın kalitesinde önemli rol oynamaktadır. Hereke Halıları, Türk Halıcılık tarihi gelenek ve standartlarına bağlı kalınarak en seçkin ustalar tarafından orijinal haliyle dokuması yapılmaktadır.
Hereke Halı ve İpekli Dokuma Fabrikası'nın en ünlü veya özel ürünleri nelerdir? Bunlar hakkında bize biraz anlatabilir misiniz?
Halı Dokuma
1897 Yılında dokunan 406 m² Yıldız Şale Köşkü Yün Halısı. (II. Abdülhamit)
1905 Yılında dokunan 161,5 m² Lahey Adalet Divanı’na dokunan yün halı (II. Abdülhamit)
2017 Yılında dokunan 52 m² TBMM Meclis Başkanlığına dokunan yün halı.
a dokunan 161,5 m² Lahey Adalet Divanı’na dokunan yün halı (II. Abdülhamit)
2019 Yılında dokunan 108 m² Cumhurbaşkanlığı Külliyesi için dokunan yün halı.
2021 Yılında dokunan 77 m² Topkapı Sarayı Mukaddes Emanetler Odası için dokunan yün halı.
2022 Yılında dokunan 6 m² İpek Halı Dolmabahçe sarayına dokunmuştur.
İpekli Kumaş Dokuma
1855 Paris Uluslararası Sergisi'nde kurdele ve şeritler için mansiyon,
1862 Londra II. Uluslararası Sergisi'nde ipekli dokumalar için madalya
1892 Viyana,1894 Lyon, 1910 Brüksel ve 1911 Torino sergilerinde de büyük ödüle layık görülmüştür.
ALADDİN ALADAĞ
