Anadolu'nun İbni Sina'sı diye anılan hekim ve kelam âlimi ve müfessiridir.
Aslen Konyalı olan Celâleddin Hızır, ilk ve yüksek tahsilini Konya'da tamamladıktan sonra ilmini ilerletmek için Mısır'a gitti. Burada Şeyhuniye Medresesi Hanefi âlimlerinden Ekmeleddin Baberti'den dini ve akli ilimleri tahsil etti. Burada Anadolu'dan Mısır'a okumak için gelen Molla Fenâri, şair Ahmedî, Bedreddin Simavî, Müeyyed bin Abdü'l-mümin, Şerif Cürcani gibi kişiler birlikte ders gördüğü arkadaşlarıdır.
Hacı Paşa ve arkadaşlarının aklî ilimlerden hocaları olarak gösterilen Mübarek Şah, Memluk Devletinde Hac Emirliği yapan Seyfeddin Mübarek Şah et- Tazî'dir. Çünkü Hacı paşa ve arkadaşlarına yardım eden ve onları hacca götüren ondan başkası değildir. Hacı Paşa'nın bir eseriyle aynı adı taşıdığı için yanlışlıkla Şerhü't- Tavali'l-Envar adlı kitabın dibacesinde bahsedilen vezir Mübarekşah bir başka kişidir.
Kahire'de öğrenciliği sırasında tutulduğu ağır bir hastalık onun tıpla ilgilenmesini zarurî kılmıştır. Dini ilim tahsili yanında tıp kitaplarını da okuyarak Cemaleddin İbni Şevbeki gibi hekimlerin bilgi ve tecrübesinden istifade etti. Kendini tıp alanında yeterince geliştirince Memlukluların hastanesinde hekimlik yapmaya başladı.
Onun tıp mesleğine yönelmesinde öğrenciliği sırasında yardımlarını esirgemeyen Aydınoğlu İsa Bey'in de büyük rolü vardır. Aydınoğlu İsa Bey, sarayında Yahudi hekimlere iltifat göstermesi Müslüman halk tarafından yadırganınca o da Müslüman çocukların hekimliğe yönelmesini teşvik etmiştir.
Mısır'daki Bimaristan'da uzunca bir süre hizmet veren Hacı Paşa Aydınoğlu İsa Bey'in davetine icabet ederek Anadolu'ya geldi. İsa Bey tarafından Ayasluk'a (Selçuk) kadı olarak tayin edildi. Kadılık görevinin yanı sıra Ayasluk ve Birgi Medreselerinde hocalık, sarayda hekimlik yaptı. Büyük ün kazandığı hekimlik mesleğinde "Anadolu'nun İbni Sina'sı" olarak tanındı. (1)
Halk tarafından çok sevilen Hacı Paşa, 1398 'den sonra Aydınoğlu İsa Bey'in vefatını müteakip Konya'ya gitti. Burada kaleme aldığı ve 10 Mayıs 1415'te tamamladığı Hocası Ekmeleddin Baberti'nin Tuhfetü'l Ebrar ve fi şerh-i Meşarık'l Envar adlı eserin ferağ ve son kitabı olan Mecmaü'l- Envar fi Cemiü'l Esrar adlı tefsirinin mukaddemesinde kendi künyesini zikretmekte ve Konyalı olduğunu belirtmektedir.(2)
Vefatı
Hacı Paşa'nın ne zaman vefat ettiği kesin olarak belli değildir. Hacı Paşa, en büyük eseri olan tefsirini tamamlayıp II. Murad'a takdim ettikten sonra Birgi'ye geri döndü. II: Murad'ın saltanatının ilk yıllarında eserini takdim ettiği ve ondan sonra vefat ettiği sanılmaktadır. Kabri, Birgi'de Hıdırlık mevkiinde bulunmaktadır.
Eserleri:
Daha çok tıp sahasındaki eserleriyle tanınan Hacı Paşa, tefsir, kelam ve mantık konularında da eserler vermiştir. Türkçe yazılmış iki Tıp kitabı dışında kalan eserlerinin tamamı Arapçadır.
Tıp kitapları:
1)Et-Talimü fi ilmü't-Tıb: Kahirede telif ettiği bu ilk çalışmasını 7 Recep 771 (4 Şubat 1370) günü tamamlamış ve eserini dört bölümden oluşturmuştur. Birinci bölümde nazarî, ikinci bölümde uygulamalı tıp bilgilerine yer verir. İkinci bölümün birinci kısmında yiyecek, içeceklerden ikinci kısımda basit ve birleşik ilaçlardan; üçüncü bölümde baştan ayağa kadar bütün organların hastalıkları, belirti ve tedavilerinden; dördüncü bölümde de bir organa mahsus olmayan genel hastalıklardan bahsedilir.
2)el- Feride fi Zikri' Ağziyeti'l- Müfide: Tıbba dair pratik bilgiler içerir.17 Şubat 1370'te Şeyho Hanikahı'nda tamamlanmıştır. Üç bölüm halinde tertip edilmiştir. Birinci bölümde tıp hakkında genel bilgiler, ikinci bölümde yiyecek içecek ve ilaçların özelliklerinden, üçüncü bölümde hastalıklarla, sebep belirti ve tedavilerinden bahsedilir.
3)Şifaü'l-Eskam ve Devaü'l- Alam: Tıp konusunda en ünlü eseri olup Anadolu'da Türk hekimleri tarafından çok itibar görmüştür. Yazımına Kahire'de başlamış, 782 yılının Ramazan ayında Ayasluk'ta bitirerek İsa Bey'e takdim etmiştir. Eser, dört makale olarak tertip edilmiştir. Birinci makalede nazari ve ameli tıp bilgileri, ikinci makalede yiyecek ve içeceklerden ve basit ilaçlardan, 3. Makale bütün organlara arız olabilen hastalıkların, 4. Makale ise genel hastalıkların sebep belirti ve tedavilerinden bahsedilir.
4)Usulu-ü Hamse: Sağlığı korumak, mizacı düzeltmek, bulaşıcı hastalıkları ilaçla tedavi etmek için gerekli bilgileri veren bu eser Ayasluk'ta telif edilmiştir.
5)Kitabü's- Sade ve'l- İkbal:1398'de Ayasluk'ta yazılmıştır. Şifaü'l- Eskam'ın özeti mahiyetindedir. 1507'de Türkçeye çevrilerek II. Bayezid'e sunulmuştur.
6)Müntehab-ı Şifa: Şifaü'l- Eskam'dan özetlenerek Türkçe olarak telif edilmiş ilk Tıp kitabıdır. Üç bölümden oluşan bu eserin birinci bölümünde iki baba halinde nazarî ve amelî tıp bilgilerine yer verilir; ikinci bölümde yiyecek, içecek ve ilaçlar, üçüncü bölümde hastalıklarla sebepler, teşhis ve tedavi yolları anlatılır.
7) Teshil: Müntehab-ı Şifa ile aynı tertip üzere yazılmakla beraber teshil biraz daha yüzeyseldir.
Tefsir
1)Mecmuai'l-Envar fi Cemiü'l Esrar: 10 cilt olarak telif edilmiştir. II. Murad döneminde bitmiş ve ona ithaf edilmiştir.
2)Şerhu Levamiü'l- Esrar fi şerh-i Metailü'l Envar: Siraceddin Urmevi'nin mantık konusundaki ünlü eseri Metailü'l- Envar'ın Kutbiddin et- Tahtavî tarafından yapılmış "Levamiü'l- Esrar" üzerine haşiye tarzında yapılan bir çalışmadır.
Kelam
1)Şerhu Tavalii'l Envar fi İlmü'l Kelam: Kadı Beyzavi'nin kelam ilmine dair eserinin şerhidir. Aydınoğlu İsa Bey'e takdim edilmiştir.(3)
Şahsiyeti
Hacı Paşa hakkında Türk Tebabeti Tarihi adlı kitapta 15. yy.lın ortalarında yetişen Türk tabiplerinin Hipoktrat'ı ve en yetkilisi denilmektedir.(4)
15 yy.da yetişmiş Türk Tabiplerinin öncüsü olan Hacı Paşa'yı rahmetle anıyor ve Allah'tan mağfiret diliyoruz.
Dipnot
1)Özönder, Hasan, "Hacı Paşa" Konya Ansiklopedisi, C:4, s.89, Konya Belediyesi Yay, Ağustos 2012/KONYA)
2) Akpınar, Cemil, "Hacı Paşa" Diyanet İslam Ansiklopedisi, :C14, s.493,TDV Yay.1996/İST
3) Akpınar, a.g.m.,494 v.d.
4) Uz, Mehmet Ali, Konya Âlimleri ve Velileri, s.168,Meram Belediyesi Yay, Ağustos-2013/KONYA
Anuş Gökce
